Yakuniy bosqichdagi buyrak kasalligi nima?
Oxirgi bosqich buyrak kasalligi (ESRD), shuningdek, oxirgi bosqich buyrak kasalligi yoki buyrak etishmovchiligi deb ataladi, surunkali buyrak kasalligining (CKD) rivojlangan bosqichini ifodalaydi. Ushbu bosqichda buyraklar ishlash qobiliyatini sezilarli darajada yo’qotdi, buning natijasida chiqindi mahsulotlar va ortiqcha suyuqliklarni qondan filtrlash juda qiyin. Bu holat hayotni saqlab qolish uchun shoshilinch tibbiy aralashuvni talab qiladi.
Buyraklar organizmning ichki muhitini saqlashda muhim rol o’ynaydi. Ular qondan chiqindi mahsulotlarni, ortiqcha elektrolitlar va suyuqliklarni filtrlaydi, ularni siydik bilan chiqaradi. Buyrak faoliyati yomonlashganda, bu moddalarning xavfli darajalari tanada to’planib, sog’liqning og’ir asoratlariga olib kelishi mumkin.
Yakuniy bosqichdagi buyrak kasalligining belgilari
Dastlab, surunkali buyrak kasalligi kam yoki umuman alomatlarsiz namoyon bo’lishi mumkin. Biroq, vaziyat ESRD ga o’tishi bilan bemorlar turli xil bezovta qiluvchi alomatlarga duch kelishi mumkin, jumladan:
Ko’ngil aynishi va qayt qilish
Ishtahaning yo’qolishi
Charchoq va zaiflik
Siydik chiqarish tartibidagi o’zgarishlar
Yurak atrofida suyuqlik to’planishi tufayli ko’krak og’rig’i
O’pkada suyuqlik to’planishi natijasida nafas qisilishi
Oyoq va to’piqlarda shish
Boshqarish qiyin bo’lgan gipertenziya
Bosh og’rig’i va uxlashda qiyinchilik
Aqliy o’tkirlikning pasayishi
Mushaklar kramplari va siqilishlari
Doimiy qichishish
Og’izda metall ta’mi
Ushbu alomatlar o’ziga xos bo’lmagan bo’lishi mumkin va boshqa tibbiy sharoitlar bilan mos kelishi mumkin, bu esa erta tashxis qo’yishni qiyinlashtiradi.
Yakuniy bosqichdagi buyrak kasalliklarining sabablari
Bir qator kasalliklar va sharoitlar buyrak kasalligining rivojlanishiga yordam berishi mumkin, natijada ESRD ga olib keladi. Umumiy sabablarga quyidagilar kiradi:
Qandli diabet (1-toifa va 2-toifa)
Yuqori qon bosimi
Glomerulonefrit (buyrak filtrlash bloklarining yallig’lanishi)
Interstitsial nefrit (buyrak kanalchalarining yallig’lanishi)
Polikistik buyrak kasalligi va boshqa genetik sharoitlar
Kattalashgan prostata yoki buyrak toshlari kabi holatlar tufayli siydik yo’llarining uzoq muddatli obstruktsiyasi
Vesikoureteral reflyuks (siydikning buyraklarga quyilishi)
takroriy buyrak infektsiyalari (pyelonefrit)
Xavf omillari
Ba’zi omillar surunkali buyrak kasalligidan buyrak etishmovchiligining oxirgi bosqichiga o’tish ehtimolini oshirishi mumkin, jumladan:
Yomon boshqariladigan diabet
Glomeruliyaga ta’sir qiluvchi buyrak kasalliklari
Buyrakning polikistik kasalligi
Yuqori qon bosimi
Tamaki iste’moli
Etnik kelib chiqishi (qora, ispan, osiyo, Tinch okeani orollari yoki amerikalik hindularda yuqori xavf)
Buyrak etishmovchiligining oilaviy tarixi
Kattaroq yosh
Nefrotoksik dorilarni tez-tez ishlatish
Yakuniy bosqichdagi buyrak kasalligining asoratlari
Buyrak shikastlangandan keyin uni qaytarib bo’lmaydi. ESRD tanadagi bir nechta tizimlarga ta’sir qiluvchi turli xil asoratlarga olib kelishi mumkin, jumladan:
Suyuqlikni ushlab turish, shish va o’pka shishishiga olib keladi
Yurak faoliyatini buzishi mumkin bo’lgan giperkalemiya (yuqori kaliy darajasi).
Yurak-qon tomir kasalligi
Suyak sog’lig’i bilan bog’liq muammolar, sinishlarga olib keladi
Anemiya
Jinsiy funktsiyaning pasayishi
Nevrologik asoratlar, shu jumladan konsentratsiyadagi qiyinchiliklar va tutilishlar
Infektsiyalarga nisbatan sezuvchanlikning oshishi
Perikardit (yurak atrofidagi yallig’lanish)
Noto’g’ri ovqatlanish
Omon qolish uchun dializ yoki transplantatsiyani talab qiladigan qaytarilmas buyrak shikastlanishi
Yakuniy bosqichdagi buyrak kasalligi diagnostikasi
Tashxis odatda tibbiy tarix, fizik tekshiruv va turli testlarni o’z ichiga oladi, jumladan:
Kreatinin va karbamid kabi chiqindilarni o’lchash uchun qon testlari
Protein darajasini aniqlash uchun siydik sinovlari
Buyrak tuzilishini baholash uchun ko’rish testlari (masalan, ultratovush, MRI, KT).
Buyrak kasalligining turi va darajasini baholash uchun buyrak biopsiyasi
Tashxis shuningdek, glomerulyar filtratsiya tezligini (GFR) o’lchash orqali buyrak kasalligining bosqichini aniqlashni o’z ichiga oladi. ESRD odatda buyrak funktsiyasi normal quvvatning 15% dan pastga tushganda tashxis qilinadi.
Yakuniy bosqichdagi buyrak kasalligini davolash imkoniyatlari
ESRDni davolash bir nechta yondashuvlarni o’z ichiga olishi mumkin, birinchi navbatda, buyrak funktsiyasini almashtirish yoki simptomlarni boshqarishga qaratilgan.
Buyrak transplantatsiyasi
Buyrak transplantatsiyasi donorning sog’lom buyragini buyraklari ishlamay qolgan bemorga jarrohlik yo’li bilan joylashtirishni o’z ichiga oladi. Ushbu variant tez-tez afzallik beriladi, chunki u buyraklar faoliyatini tiklashi mumkin, bu esa bemorlarga uzoq muddatli dializdan qochish imkonini beradi. Transplantatsiya jarayoni ehtiyotkorlik bilan donor moslashuvini va operatsiyadan keyingi doimiy tibbiy nazoratni talab qiladi.
Dializ
Transplantatsiya qilish imkoni bo’lmasa, dializ hayotni saqlab qolish uchun davolash sifatida xizmat qilishi mumkin. U qondan chiqindi va ortiqcha suyuqlikni sun’iy ravishda olib tashlash orqali ishlaydi. Dializning ikkita asosiy turi mavjud:
Gemodializ: Qon tanadan tashqaridagi mashina orqali filtrlanadi.
Peritoneal dializ: qorin bo’shlig’i shilliq qavati qonni ichki filtrlash uchun ishlatiladi.
Qo'llab-quvvatlovchi parvarish
Dializ yoki transplantatsiyadan voz kechganlar uchun palliativ yordam simptomlarni boshqarish va hayot sifatini yaxshilashga qaratilgan. Ushbu yondashuv ovqatlanishni qo’llab-quvvatlash, og’riqni boshqarish va hayotning oxirini rejalashtirishni o’z ichiga olishi mumkin.
Oldini olish va boshqarish
Profilaktik choralar xavf ostida bo’lganlar uchun buyrak kasalligining rivojlanishini sekinlashtirishga yordam beradi. Asosiy turmush tarzini tanlashga quyidagilar kiradi:
Sog’lom vaznni saqlash
Muntazam jismoniy faoliyat bilan shug’ullanish
Natriy miqdori past bo’lgan muvozanatli dietaga rioya qilish
Qon bosimi va qon shakar darajasini nazorat qilish
Tamaki mahsulotlaridan voz kechish
Muntazam tibbiy ko’riklarda qatnashish
Oxirgi bosqich buyrak kasalligi jiddiy va murakkab holat bo’lib, kompleks davolashni talab qiladi. Buyrak etishmovchiligi jiddiy qiyinchiliklar tug’dirsa-da, erta aniqlash, asosiy sharoitlarni faol boshqarish va tegishli davolash ta’sirlangan shaxslarning natijalari va hayot sifatini yaxshilashga yordam beradi.