O'tkir respirator distress sindromi nima?
O’tkir respirator distress sindromi (ARDS) – o’pkaning shishishi va o’pkadagi mayda havo qopchalarida suyuqlik to’planishi natijasida nafas olish etishmovchiligining tez boshlanishi bilan tavsiflangan og’ir holat. Ushbu sindrom o’pkaning qonni kislorod bilan ta’minlash qobiliyatini sezilarli darajada buzadi, bu esa hayot uchun xavfli asoratlarni keltirib chiqaradi. ARDS ko’pincha og’ir kasal yoki jarohatlangan odamlarda uchraydi va omon qolganlarning sog’lig’iga uzoq muddatli ta’sir ko’rsatishi mumkin.
ARDSda alveolalarning himoya membranasining shikastlanishi suyuqlikning bu havo qoplariga oqib ketishiga imkon beradi, bu esa to’g’ri havo almashinuvini oldini oladi. Natijada, qon oqimiga kamroq kislorod etib boradi, bu esa hayotiy organlarning ishlashi uchun zarur bo’lgan kisloroddan mahrum bo’ladi. Bu holat tezda kuchayishi mumkin, odatda infektsiya yoki shikastlanish kabi boshlangan hodisadan keyin bir necha soat yoki kun ichida jiddiy alomatlar namoyon bo’ladi.
ARDS belgilari
ARDS belgilarining og’irligi asosiy sababga va oldindan mavjud yurak yoki o’pka kasalliklarining mavjudligiga qarab farq qilishi mumkin. Umumiy simptomlarga quyidagilar kiradi:
- Og’ir nafas qisilishi: ko’pincha eng ko’zga ko’ringan alomat bo’lib, u tezda yomonlashishi mumkin.
- Mehnat va tez nafas olish: Bemorlarda nafas olish harakatlari va tezligi sezilarli darajada oshishi mumkin.
- Yo’tal: Bu mavjud bo’lishi mumkin va ba’zida balg’am chiqarishi mumkin.
- Ko’krak qafasidagi noqulaylik: bemorlarda ko’krak qafasidagi og’riq yoki siqilish paydo bo’lishi mumkin.
- Tez yurak urishi: Taxikardiya tez-tez uchraydi, chunki tana kislorod miqdorini kamaytirishga harakat qiladi.
- Chalkashlik va haddan tashqari charchoq: Kognitiv buzilish miyaga kislorod yetkazib berilmasligi tufayli paydo bo’lishi mumkin.
ARDS sabablari
ARDS turli xil sharoitlar bilan qo’zg’atilishi mumkin, jumladan:
- Sepsis: keng tarqalgan infektsiya qon oqimiga ta’sir qiladigan eng keng tarqalgan sabab.
- Og’ir pnevmoniya: Ayniqsa, o’pkaning bir nechta bo’lagiga ta’sir qilganda.
- COVID-19: Og’ir holatlar o’pka shikastlanishiga va ARDS bilan bog’liq shishishga olib kelishi mumkin.
- Katta jarohatlar: bosh yoki ko’krak jarohati o’pka funktsiyasini buzishi mumkin.
- Zararli moddalarni nafas olish: tutun, kimyoviy bug’lar yoki aspiratsiyalangan qusish o’pka to’qimalariga zarar etkazishi mumkin.
- Boshqa sharoitlar: pankreatit, katta qon quyish va og’ir kuyishlar ham potentsial sabablardir.
Xavf omillari
Boshqa holatlar uchun allaqachon kasalxonaga yotqizilgan shaxslar ARDS rivojlanish xavfi yuqori. Maxsus xavf omillariga quyidagilar kiradi:
- Mavjud infektsiyalar: pnevmoniya va sepsis kabi holatlar xavfni sezilarli darajada oshiradi.
- Hayot tarzi omillari: Spirtli ichimliklarni iste’mol qilishning buzilishi, giyohvand moddalarni iste’mol qilish va chekish o’pka funktsiyasini buzishi mumkin.
- Oldindan mavjud bo’lgan sharoitlar: Metabolik sindrom yoki boshqa surunkali kasalliklarga chalingan bemorlar ham ko’proq sezgir bo’lishi mumkin.
Diagnostika
ARDS diagnostikasi odatda bir nechta yondashuvlarni o’z ichiga oladi:
- Jismoniy tekshiruv: Tam fizik tekshiruv nafas olish funktsiyasini baholash va simptomlarni aniqlashga yordam beradi.
Tasviriy tadqiqotlar
- Ko’krak qafasi rentgenogrammasi: bu o’pkadagi suyuqlik joylarini va yurak hajmidagi har qanday o’zgarishlarni ko’rsatishi mumkin.
- KT skanerlash: o’pka va yurakning batafsil kesma tasvirlarini beradi, bu tizimli o’zgarishlarni baholashga yordam beradi.
Laboratoriya testlari
- Qon testlari: Arterial qon gazlari kislorod darajasini o’lchashi mumkin, boshqa testlar esa infektsiyalar yoki asosiy sharoitlarni aniqlashi mumkin.
- Havo yo’llari sekretsiyasi: Agar pnevmoniyaga shubha qilingan bo’lsa, sekretsiyalarni tekshirish yuqumli agentlarni aniqlashga yordam beradi.
Yurakni baholash
Alomatlarning yurak muammolari bilan bir-biriga mos kelishini hisobga olgan holda, qo’shimcha testlar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:
- Elektrokardiogramma (EKG): yurak faoliyatini anormalliklarga kuzatib boradi.
- Ekokardiyogram: yurak faoliyatini va qon oqimini ko’rish uchun tovush to’lqinlaridan foydalanadi.
Davolash imkoniyatlari
ARDSni samarali boshqarish kislorod bilan ta’minlashni yaxshilashga va asosiy sababni bartaraf etishga qaratilgan. Asosiy davolash strategiyalari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
Kislorod terapiyasi
- Qo’shimcha kislorod: engilroq holatlarda kislorod niqob orqali yuborilishi mumkin.
- Mexanik shamollatish: Og’ir ARDS bilan og’rigan bemorlarning ko’pchiligi nafas olishga yordam beradigan, etarli kislorod bilan ta’minlangan va o’pkadan suyuqlikni olib tashlashga yordam beradigan ventilyatorga muhtoj.
Ekstrakorporeal membranani kislorod bilan ta'minlash (ECMO)
An’anaviy davolash usullari samarasiz bo’lgan og’ir holatlarda ECMO qo’llanilishi mumkin. Ushbu usul o’pka va yurak funktsiyalarini vaqtincha o’z zimmasiga oladi va ularga dam olish va davolanish imkonini beradi.
Moyillashtirilgan joylashuv
Mexanik ventilyatsiya paytida bemorlarni yuzini pastga qaratib joylashtirish o’pkada kislorod tarqalishini kuchaytirishi mumkin.
O'pka transplantatsiyasi
Boshqa davolash usullari samarasiz bo’lgan hollarda, ARDS rivojlanishidan oldin sog’lom bo’lgan tanlangan odamlar uchun o’pka transplantatsiyasi ko’rib chiqilishi mumkin.
Murakkabliklar
ARDS bir nechta asoratlarga olib kelishi mumkin, xususan, shifoxona sharoitida, jumladan:
- Qon pıhtıları: kengaytirilgan harakatsizlik chuqur tomir trombozi xavfini oshiradi, bu esa o’pka emboliyasiga olib kelishi mumkin.
- Yiqilgan o’pka (pnevmotoraks): Ventilator bosimi o’pkaning qulashiga olib kelishi mumkin.
- INFEKTSION: Ventilatordan foydalanish pnevmoniya va boshqa infektsiyalar xavfini oshiradi.
- O’pka fibrozi: o’pka to’qimalarida chandiq paydo bo’lishi mumkin, bu uzoq muddatli nafas olish muammolariga olib keladi.
- Stress yaralari: Jiddiy kasallik oshqozon kislotasi ishlab chiqarishni ko’paytirishi mumkin, natijada oshqozon yarasi paydo bo’ladi.