Parkinson kasalligi nima?
Parkinson kasalligi progressiv nevrologik kasallik bo’lib, birinchi navbatda harakatga ta’sir qiladi. Bu miyadagi nerv hujayralarining, ayniqsa dopamin deb nomlanuvchi hayotiy kimyoviy xabarchi ishlab chiqarish uchun mas’ul bo’lganlarning bosqichma-bosqich degeneratsiyasidan kelib chiqadi. Ushbu kasallik odatda o’rta va kech balog’at yoshida namoyon bo’ladi, ammo erta boshlangan holatlar yuzaga kelishi mumkin.
Parkinson kasalligining belgilari
Parkinson kasalligining belgilari odamdan odamga o’zgarib turadi va ko’pincha nozik tarzda boshlanadi, bu ularni dastlab aniqlashni qiyinlashtiradi. Umumiy erta ko’rsatkichlar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:
- Tremor: Ko’pincha bir qo’lda boshlanadi, titroq ritmik silkinish sifatida namoyon bo’lishi mumkin, ayniqsa ta’sirlangan oyoq-qo’l tinch holatda bo’lsa. Bu «haplarni aylantirish» harakati barmoqlar, qo’llar va hatto jag’da paydo bo’lishi mumkin.
- Bradikineziya: Bu atama harakatning sekinlashishini tasvirlaydi, bu muntazam faoliyatni yanada qiyinlashtiradi. Kreslodan turish yoki kiyinish kabi vazifalar sezilarli darajada ko’proq kuch va vaqt talab qilishi mumkin.
- Qattiqlik: mushaklarning qattiqligi tananing har qanday qismiga ta’sir qilishi mumkin, bu esa noqulaylik va cheklangan harakat doirasiga olib keladi. Bu qattiqlik, shuningdek, og’riq va chayqalish harakatlariga olib kelishi mumkin.
- Postural beqarorlik: bukilgan holat rivojlanishi mumkin, bu muvozanat muammolariga va yiqilish xavfini oshirishga yordam beradi.
- Avtomatik harakatlarning yo’qolishi: odamlar o’z-o’zidan paydo bo’ladigan harakatlar, masalan, miltillash yoki tabassum qilishning kamayishini sezishi mumkin.
- Nutqdagi o’zgarishlar: nutq yumshoq, xiralashgan yoki monoton bo’lishi mumkin, ohangda odatiy o’zgarishlar mavjud emas.
- Yozishdagi qiyinchiliklar: Qo’l yozuvi kichik va tor ko’rinishi mumkin, bu holat mikrografiya deb ataladi.
Ushbu vosita belgilaridan tashqari, depressiya, tashvish, uyqu buzilishi va kognitiv o’zgarishlar kabi motor bo’lmagan alomatlar ham mavjud bo’lishi mumkin.
Sabablari va xavf omillari
Parkinson kasalligining aniq sababi hali ham tushunarsiz, ammo uning rivojlanishiga bir nechta omillar yordam berishi mumkin:
- Genetik omillar: O’ziga xos genetik mutatsiyalar Parkinson kasalligi bilan bog’liq bo’lsa-da, ular nisbatan kam uchraydi. Oila tarixi, ayniqsa, bir nechta qarindoshlar ta’sirlangan bo’lsa, xavfni oshirishi mumkin.
- Atrof-muhit omillari: pestitsidlar yoki og’ir metallar kabi ba’zi toksinlarga ta’sir qilish xavfni oshirishi mumkin. Ko’pincha noqonuniy giyohvand moddalarda topilgan MPTP kabi moddalar ham aralashgan.
Parkinson kasalligi bilan og’rigan odamlarda bir nechta biologik o’zgarishlar, shu jumladan miyadagi g’ayritabiiy oqsil agregatlari – Lyui tanachalarining mavjudligi kuzatiladi. Ushbu o’zgarishlar normal neyronal funktsiyani buzishi va bemorlarda uchraydigan alomatlarga hissa qo’shishi mumkin.
Diagnostika
Parkinson kasalligini tashxislash murakkab bo’lishi mumkin, chunki aniq test mavjud emas. Nevrolog odatda to’liq baholashni o’tkazadi, bu quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- Tibbiy tarix va simptomlarni ko’rib chiqish: Bemorning kelib chiqishi va o’ziga xos belgilarini tushunish juda muhimdir.
- Nevrologik tekshiruv: vosita ko’nikmalarini, muvofiqlashtirishni va reflekslarni baholovchi testlar kasallikning xarakterli belgilarini aniqlashga yordam beradi.
- Tasvirlash va laboratoriya testlari: MRI yoki PET skanerlari kabi tasvirlash usullari boshqa holatlarni istisno qilishi mumkin bo’lsa-da, ular Parkinson kasalligi uchun aniq emas.
Ba’zi hollarda dopamin tashuvchisi (DAT) deb nomlanuvchi maxsus skanerlash shubhalarni tasdiqlashda yordam berishi mumkin, ammo klinik baholash muhimligicha qolmoqda.
Murakkabliklar
Parkinson rivojlanishi bilan turli xil asoratlar paydo bo’lishi mumkin, jumladan:
- Kognitiv pasayish: Ko’p odamlar xotirada, fikrlashda o’zgarishlarga duch kelishlari va hatto vaqt o’tishi bilan demans rivojlanishi mumkin.
- Hissiy qiyinchiliklar: Depressiya va tashvish keng tarqalgan va hayot sifatiga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin.
- Jismoniy qiyinchiliklar: yutishdagi qiyinchiliklar, uyqu buzilishi va siydik pufagini nazorat qilish bilan bog’liq muammolar paydo bo’lishi mumkin bo’lgan qo’shimcha tashvishlardir.
Davolash imkoniyatlari
Hozirda Parkinson kasalligini davolashning iloji bo’lmasa-da, turli xil davolash usullari simptomlarni samarali boshqarishga yordam beradi.
- Dorilar: Muayyan nomlarni aytib bo’lmasa-da, turli xil davolash usullari dopamin darajasini oshirishga yoki uning ta’sirini taqlid qilishga va shu bilan motorli simptomlarni engillashtirishga qaratilgan.
- Jarrohlik variantlari: Ba’zilar uchun chuqur miya stimulyatsiyasi kabi jarrohlik aralashuvlar miyaning ma’lum hududlarini yo’naltirish orqali yordam berishi mumkin. Ushbu protsedura simptomlarni boshqarishga yordam beradigan elektr impulslarini etkazib beradigan elektrodlarni implantatsiya qilishni o’z ichiga oladi.
- Terapiyalar: Muvozanat va kuchga qaratilgan jismoniy terapiya, kundalik faoliyat uchun kasbiy mashqlar va muloqotni yaxshilash uchun nutq terapisi foydali bo’lishi mumkin.
- Turmush tarzini o’zgartirish: Muntazam jismoniy mashqlar, muvozanatli ovqatlanish va ijtimoiy faollik umumiy farovonlik uchun muhim va ba’zi alomatlarni yumshatishga yordam beradi.
Oldini olish
Parkinson kasalligining noma’lum sabablari tufayli aniq profilaktika choralari mavjud emas. Biroq, ba’zi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, faol hayot tarzini saqlab qolish, qahva yoki choy kabi ba’zi ichimliklarni iste’mol qilish va, ehtimol, ba’zi dietaviy fikrlar xavfni kamaytirishi mumkin.
Parkinson kasalligi murakkab va ko’p qirrali kasallik bo’lib, nafaqat harakatga, balki hayotning ko’plab jabhalariga ta’sir qiladi. Erta aniqlash va individual ehtiyojlarga moslashtirilgan kompleks boshqaruv rejasi jabrlanganlarning hayot sifatini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Davom etayotgan tadqiqotlar davolash usullarini yaxshilash va oxir-oqibat davo topish umidida ushbu kasallikning nozik tomonlarini o’rganishda davom etmoqda.